Spośród 27 krajów Unii Europejskiej specyficzne prawa dla spółdzielni istnieją w większości spośród nich - poza Danią, w której działalność spółdzielni uregulowana jest jedynie Aktem o Przedsiębiorstwach Handlowych, wspólnym dla wszystkich rodzajów podmiotów gospodarczych (przy czym spółdzielnie nie są w nim wymienione z nazwy) oraz wewnętrznymi przepisami wynikającymi ze statutów, które to dopiero określają spółdzielczą tożsamość danej jednostki; jedynie spółdzielnie mieszkaniowe mają swoją własną ustawę. Jest to swoisty paradoks, jako że Dania, będąca jedną z kolebek spółdzielczości w Europie, w dalszym ciągu należy do najbardziej „uspółdzielczonych” (zwłaszcza w sektorze rolnym) państw europejskich. W Czechach, Słowacji, Holandii i w Luksemburgu brak jest również, co prawda, odrębnych aktów prawnych, spółdzielnie wzmiankowane są jednak explicite w innych ustawach. Dotyczy to też niektórych państw, w których istnieje odrębne prawo spółdzielcze: spółdzielnie są wymienione w kodeksie handlowym (Czechy, Słowacja), kodeksie cywilnym (Włochy, Holandia), kodeksie spółek (Belgia). W Portugalii, jako jedynym kraju UE, wszystkie przepisy dotyczące spółdzielni zebrane zostały w jednym kodeksie prawa spółdzielczego.


Obowiązujące w poszczególnych krajach specyficzne spółdzielcze regulacje prawne są w pewnych przypadkach bardzo stare, choć oczywiście wielokrotnie nowelizowane. Austriacka Ustawa o Spółdzielniach pochodzi z roku 1873, niemiecka z 1889 r., irlandzkie Akty o Towarzystwach Przemysłowych i Oszczędnościowych z 1893 r., czy ustawa francuska z roku 1947. Jedno z najnowszych – i uchodzących za najnowocześniejsze i jedno z najlepszych w Unii – Prawo Spółdzielcze posiada od 2002 roku Finlandia , zaś w Norwegii (nie będącej co prawda członkiem UE) prawo takie przyjęto w 2007 r.


W kilku krajach – m. in. Belgii, Bułgarii, Grecji, Hiszpanii, Malcie, Portugalii, Węgrzech i Włoszech – spółdzielczość wzmiankowana jest w konstytucjach; najbardziej znany jest słynny artykuł 45 Konstytucji Włoch („Republika uznaje funkcje społeczne spółdzielczości charakteryzującej się pomocą wzajemną i brakiem celów prywatnej spekulacji. Prawo wspiera jej wzrost najlepiej dostosowanymi do tego środkami i stoi na straży jej charakteru i celów poprzez możliwości jej kontroli”). We Włoszech, a przede wszystkim w Hiszpanii, poza regulacjami ogólnokrajowymi, istnieją regionalne czy prowincjonalne prawa spółdzielcze o znacznych nieraz różnicach.


Odmienne bywa też podejście odnośnie uniwersalności prawa: w niektórych państwach nadrzędne ustawy (ewentualnie z rozdziałami dotyczącymi poszczególnych pionów) regulują działalność całej spółdzielczości, a drobne akty uzupełniają je najwyżej, regulując specyficzne aspekty niektórych branż bądź konkretną tematykę (np. zmiany struktury spółdzielni, fuzje, lustrację), podczas gdy w innych krajach brak jest takiego uniwersalnego prawa, lub ma ono charakter jedynie ramowy, istnieją zaś odrębne, równorzędne ustawy dla spółdzielczości różnych sektorów, zwłaszcza kredytowego, rolniczego, pracy, mieszkaniowego. Pierwszą „szkołę” reprezentują np. Austria, Belgia, Finlandia, Hiszpania Niemcy, Polska czy Włochy; drugą – Francja, Grecja, Szwecja czy Wielka Brytania; w środowiskach zainteresowanych problematyką legislacji spółdzielczej dotąd żywa jest dyskusja, które z tych podejść jest bardziej funkcjonalne . Pojawiające się nowe typy spółdzielni czasami „wtłaczane” są do istniejących regulacji, czasem zaś tworzone są dla nich zupełnie nowe rozwiązania prawne. Na przykład istnienie i działalność spółdzielni socjalnych we Włoszech usankcjonowane zostały ustawą nr 38 z 1991 r., dzięki której ten typ spółdzielni rozwinął się niezwykle w ostatnich latach, przyczyniając się znacząco do rozwiązania wielu nabrzmiałych problemów społecznych, z którymi przeżywające kryzys państwo opiekuńcze nie potrafiło się uporać . Podobne racje przyświecały uchwaleniu w Polsce w 2006 r. ustawy o spółdzielniach socjalnych . Także we Francji nowa ustawa z 2001 roku umożliwiła tworzenie i działanie „spółdzielni dobra publicznego” (societés coopératives d’interêt collectif) – szczególnej formy spółdzielni mogących łączyć członków różnych kategorii (użytkowników, pracowników, a także osoby prawne takie jak inne stowarzyszenia, związki zawodowe, a nawet władze publiczne), których celem jest zaspokajanie lokalnych potrzeb publicznych .


Większość krajowych legislacji uznaje zrzeszeniowy charakter spółdzielni, podkreślając nieograniczoność liczby członków oraz zmienność kapitału. W niektórych jednak przypadkach (Francja, Finlandia, Niemcy, Włochy) definiowane są one jako spółki bądź przedsiębiorstwa o specyficznych cechach. Wiele zawartych w poszczególnych aktach prawnych definicji nawiązuje mniej lub bardziej wprost do omówionej dalej Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości Międzynarodowego Związku Spółdzielczego. Bezpośrednio odwołuje się do niej jednak tylko ustawodawstwo Malty, a do pewnego stopnia także hiszpańskie.
We wszystkich krajach Unii obowiązuje generalnie zasada „jeden członek – jeden głos”, ewentualnie z możliwością pewnego omijania jej w przypadku spółdzielni wyższego stopnia („spółdzielni spółdzielni”), bądź w przypadku istnienia osobnej kategorii „członków-inwestorów” – są oni dopuszczeni w Finlandii, Francji, Hiszpanii, z pewnymi ograniczeniami w Niemczech i Włoszech. Czasem wprowadzony jest system „ważenia głosów” w zależności od wielkości transakcji ze spółdzielnią (Hiszpania, Irlandia, Wielka Brytania,), ale i on podlega różnym restrykcjom.


Bardzo zróżnicowana jest natomiast minimalna liczba członków (osób fizycznych): od 2 (w Holandii) i 3 (Belgia, Wielka Brytania), przez 5 (Finlandia, Hiszpania, Luksemburg, Portugalia), 7 (Francja, Irlandia, Niemcy), 9 (Włochy), 10 (Polska), 12 (Cypr) po 15 (w Grecji); Austria i Szwecja nie mają określonej prawnie takiej minimalnej liczby, a w niektórych krajach dopuszczalne jest obniżenie limitu w spółdzielniach o szczególnym statusie (np. „małe spółdzielnie” we Włoszech czy rolnicze spółdzielnie produkcyjne bądź spółdzielnie socjalne w Polsce; również w Grecji dąży się obecnie do obniżenia w spółdzielniach rolniczych).


Odpowiedzialność członków jest zazwyczaj ograniczona, choć w niektórych krajach (Holandia, Niemcy, Portugalia, Włochy) przyjmuje się możliwość odpowiedzialności nieograniczonej. Struktury zarządzania spółdzielni wpisane są do odpowiednich ustaw w Austrii i w Niemczech, gdzie obowiązuje powołanie zarządu i rady nadzorczej. W tych dwóch państwach, jak również w Polsce, szczególnie silnie zaznaczona jest w ustawodawstwie sprawa spółdzielczej lustracji (audytu), jako odrębnej formy kontroli dokumentów i działalności spółdzielni przez lustratorów ze specjalnych spółdzielczych organizacji (związków rewizyjnych); w Austrii zajmuje się tym osobna ustawa. Różne formy zewnętrznego audytu przewidziane są jednak również i w większości innych krajów, ewentualnie ich obligatoryjność bądź częstotliwość uzależniona jest od wielkości spółdzielni.


Nie we wszystkich państwach istnieją prawne regulacje spraw majątkowych spółdzielni. Jeśli zostały wprowadzone, to dotyczą głównie zasady tworzenia niepodzielnego funduszu zasobowego (określanego najczęściej jako rezerwy) oraz jego podziału w razie rozwiązania spółdzielni. Przeznaczenie określonej części nadwyżki bilansowej (od 5% do 20%) na fundusz zasobowy obowiązuje m. in. w Finlandii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Włoszech. W tym ostatnim kraju ponadto część nadwyżki (3%) wpłacona być musi na międzyspółdzielcze fundusze zabezpieczeń i rozwoju (działające przy federacjach spółdzielczych bądź przy odpowiednich ministerstwach dla spółdzielni niezrzeszonych), zaś w Hiszpanii na fundusz rozwojowo-szkoleniowy (co najmniej 5%). Podział obowiązkowego funduszu zasobowego przy rozwiązaniu spółdzielni jest zdecydowanie niedozwolony we Francji, Hiszpanii, Portugalii i Włoszech; w takich przypadkach przeznaczony on może być na „dobro pożytku powszechnego” (Francja) czy wspomniane fundusze międzyspółdzielcze (Włochy). W niektórych krajach istnieją odrębne, najczęściej korzystne, regulacje podatkowe dla spółdzielni (np. we Włoszech dla spółdzielni spełniających kryteria „przewagi cech wzajemnościowych”), podczas gdy w innych podlegają one powszechnym przepisom, takim jak np. spółki.


Powyższy krótki przegląd wskazuje na ogromne zróżnicowanie ustawodawstwa spółdzielczego. Oczywiście istnieją przy tym również i wielkie podobieństwa samych spółdzielni, zwłaszcza w zakresie spraw, które regulowane są wewnętrznymi przepisami statutowymi (np. tworzenie niepodzielnych rezerw stosowane jest zwykle w praktyce również w tych krajach, gdzie nie jest narzucone prawnie). W tym zakresie – to znaczy uznaniu, do jakiego stopnia ogólne prawo winno być „rygorystyczne” tj. wchodzić w szczegóły dotyczące spółdzielni, a do jakiego być „liberalne” czyli pozostawić tym ostatnim więcej „wolności” w projektowaniu swoich statutów – również trwa nierozstrzygnięta dyskusja w spółdzielczych środowiskach prawniczych . Generalnie wydaje się, że w tradycji legislacyjnej Europy Zachodniej istnieją trzy główne nurty: romański (Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia), germański (Austria, Niemcy, Szwecja, Finlandia, Holandia, Polska) oraz brytyjski (Wielka Brytania, Irlandia), choć oczywiście różnice i podobieństwa często się zacierają i występuje szereg rozwiązań pośrednich.


Dodajmy do tego ogromne zróżnicowanie spółdzielczych struktur ponad-podstawowych, których istnienie i formy niekoniecznie muszą być uregulowane prawnie, a w znacznym stopniu wynikają z tradycji i historii. Odmienności dotyczą roli organizacji ogólno- spółdzielczych (międzysektorowych), które w wielu państwach nie zostały powołane, bądź są ciałami słabymi o ograniczonych kompetencjach i charakterze raczej platform wymiany opinii środowisk spółdzielczych, niż organizacji przedstawicielskich. W krajach tych występują najczęściej silne organizacje branżowe, przynajmniej w pionach w danym kraju dominujących. Bywają one jedno lub kilku stopniowe (z ogniwami regionalnymi), stanowią związki, federacje, bądź luźniejsze konfederacje i stowarzyszenia. Mogą być jedno czy dwuramienne i różny jest ich stopień zaangażowania w działalność gospodarczą. Szczególnym, bardzo sprzyjającym rozwojowi spółdzielczości, modelem są tzw. „konsorcja spółdzielcze” występujące we Włoszech.

KONTAKT

Krajowa Rada Spółdzielcza
ul. Jasna 1
00-013 Warszawa

e-mail: krs@krs.com.pl
sekretariat tel.: 22 827 13 16, 22 59 64 500

centrala tel.: 22 59 64 300

Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach 7:30 - 15:30.

 

Kontakt z Archiwum Krajowej Rady Spółdzielczej:
tel. kom. 536 281 663
e-mail: archiwum@krs.com.pl
Archiwum udziela informacji telefonicznie od poniedziałku do piątku w godzinach: 11:00 - 13:00.

 

PARTNERZY

 

 

   

 

Copyright by Krajowa Rada Spółdzielcza

Projekt i wykonanie